آیه 12 سوره احزاب

وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً «12»

وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ‌: و ياد بياور زمانى را كه گفتند منافقان در آن روز، وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‌: و آن كسانى كه در دلهاى ايشان مرض ضعف اعتقاد بود به وعده پيغمبر، ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ‌: وعده نداد خدا و پيغمبر او در نصرت و اعلاى دين و فتح شام و يمن و بلاد كسرى، إِلَّا غُرُوراً: مگر وعده فريب دهنده، يعنى سخنى كه مردم را گول مى‌زند.

از سلمان رضوان اللّه عليه مروى است كه در حفر خندق سنگى در غايت صلابت پيدا شد كه تيشه و تبر بر آن كار نمى‌كرد. حضرت متين‌ «1» را به دست مبارك، بسم اللّه گويان به سر سنگ زد، دو دانگ آن سنگ شكست، نورى از آن مانند برق بجست مانند مصباح در شب تاريك، در آن روشنى، نظر سيد اطهر صلّى اللّه عليه و آله بر قصرهاى شام افتاد، گفت: اللّه اكبر، مفاتيح شام به من دادند؛ مسلمانان تكبير گفتند. به ضربت دوم دو دانگ ديگر شكست، نورى ساطع شد، قصور يمن به نظر اشرف درآمد، تكبير گفت و فرمود: مفاتيح يمن به دست من درآمد، اصحاب تكبير گفتند. ضرب سوم تمام سنگ شكسته، نورى‌

«1» آنچه در متن روايت آمده اينستكه: «حضرت، معول را بدست مبارك گرفتند» معول به معنى كلنگ مى‌باشد.

جلد 10 - صفحه 417

درخشان شد، قصرهاى كسرى را مشاهده فرمود: مفاتيح فارس به قبضه اقتدار من دادند، مؤمنان تكبير گفتند خوشحال و گفتند: الحمد للّه موعود صادق متبين شد. منافقان گفتند پيغمبر، ما را وعده ملك كسرى و قيصر دهد و حال آنكه امروز ترس و تزلزل به مرتبه‌ايست كه نتوانيم حركت كنيم، اين وعده غرور خواهد بود «1».

وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاَّ غُرُوراً «12» وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلاَّ فِراراً «13» وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلاَّ يَسِيراً «14» وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلاً «15»

ترجمه‌

و ياد كنيد وقتى را كه گفتند منافقان و آنانكه در دلهاشان بيمارى است وعده ندادند ما را خدا و پيغمبرش مگر براى فريب‌

و هنگامى را كه گفتند گروهى از آنها اى اهل مدينه نيست جاى اقامت براى شما پس باز گرديد و اذن ميخواستند دسته‌ئى از آنها از پيغمبر ميگفتند همانا خانه‌هاى ما گشاده است و نبود آنها گشاده اراده نمى‌نمودند مگر فرار را

و اگر داخل شده بودند بر آنان از جوانب آنها پس خواسته مى‌شدند كفر را هر آينه بجا مى‌آوردند آنرا و درنگ نميكردند در آن مگر كمى‌

و هر آينه بتحقيق بودند كه معاهده نمودند با خدا از پيش كه بر نگردانند پشت‌ها را و باشد پيمان خدا پرسيده شده.

جلد 4 صفحه 311

تفسير

خداوند متعال ياد آورى فرموده در اين آيات پاره‌اى از اوضاع و احوال مرقومه در تاريخ جنگ احزاب را علاوه بر آنچه سابقا ياد آورى فرموده بود از آن جمله وقتى را كه اهل نفاق و آنانكه در دل بيمارى شك و ترديد در عقائد حقّه داشتند ميگفتند خدا و پيغمبر ما را بوعده نصرت بر اعداء در اين پيش آمد فريب دادند و مقصودشان فرمايش پيغمبر بود كه فرمود احزاب و قبايل مشركين و يهود بر من هجوم آور ميشوند ولى بالاخره غلبه با من است يا آنكه در وقت شكستن سنگ و جهيدن برق فرمود شام و يمن و ايران را ما مسخّر مينمائيم و از آن جمله وقتى را كه پاره‌اى از منافقين از قبيل عبد اللّه بن ابىّ و غيره باهل مدينه ميگفتند در اين هواى سرد نميشود اينجا كه لشگرگاه است اقامت نمود بر گرديد بمنازل خودتان در مدينه و مقام بفتح ميم نيز قرائت شده و بعضى ديگر كه گفته‌اند بنو حارثه و بنو سلمه بودند مى‌آمدند خدمت پيغمبر و اجازه ميخواستند بروند خانه‌هاى خودشان را كه در اطراف شهر بود تعمير و محفوظ نمايند باين عنوان كه خانه‌هاى ما حصار درستى ندارد و رخنه و خلل در آنها زياد است چون اصل عورت بمعناى خلل است و خداوند آنها را تكذيب نموده كه هيچ خانه‌هاشان عيبى نداشت فقط مقصودشان فرار از جنگ بود و اين را بهانه قرار داده بودند و از بى‌اعتقادى آنها خبر داده كه اگر اهل شرك كه فعلا هجوم بر ما نمودند از اطراف و جوانب خانه‌هاى آنها وارد شوند و بخواهند از آنها كه از دين اسلام خارج گردند هر آينه مى‌پذيرند و حاجت آنها را روا مينمايند و چندان درنگ و تأمل نمى‌نمايند با آنكه تمام آنها قبلا با پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم بيعت نموده بودند و قسم خورده بودند كه در يارى و دفاع از او و حرمش كوتاهى نكنند و در جنگ پشت به دشمن ننمايند و عهد با پيغمبر عهد با خدا است و بايد بآن وفا نمود و الّا در قيامت مسئوليّت و مؤاخذه دارد و توضيح اين آيات با مراجعه با جمالى كه از واقعه احزاب و خندق قبلا بيان شد حاصل خواهد گرديد انشاء اللّه و لأتوها بقصر نيز قرائت شده است.

جلد 4 صفحه 312

وَ إِذ يَقُول‌ُ المُنافِقُون‌َ وَ الَّذِين‌َ فِي‌ قُلُوبِهِم‌ مَرَض‌ٌ ما وَعَدَنَا اللّه‌ُ وَ رَسُولُه‌ُ إِلاّ غُرُوراً «12»

و ياد كن‌ زماني‌ ‌که‌ ميگفتند منافقون‌ و كساني‌ ‌که‌ ‌در‌ قلوب‌ ‌آنها‌ مرض‌ ‌بود‌ ‌که‌ نبود آنچه‌‌-‌ وعده‌ دادند ‌بما‌ ‌خدا‌ و ‌رسول‌ مگر فريب‌ و غرور.

وَ إِذ يَقُول‌ُ المُنافِقُون‌َ منافقين‌ ‌در‌ ميان‌ مسلمانان‌ بسيار بودند ‌که‌ ‌هر‌ چند بظاهر مسلمان‌ و احكام‌ ظاهريه‌ اسلام‌ ‌هم‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ بار ‌است‌ مثل‌ طهارت‌ بدن‌ حفظ جان‌ و مال‌ و نكاح‌ ‌با‌ مسلمين‌ و وجوب‌ دفن‌ و كفن‌ و ‌غير‌ اينها لكن‌ باطنا كافر ‌ يا ‌ مشرك‌ ‌ يا ‌ دهري‌ طبيعي‌ و فرداي‌ قيامت‌ عقوبتش‌ ‌از‌ تمام‌ طبقات‌ كفر سخت‌تر ‌است‌: إِن‌َّ المُنافِقِين‌َ فِي‌ الدَّرك‌ِ الأَسفَل‌ِ مِن‌َ النّارِ (نساء ‌آيه‌ 145).

وَ الَّذِين‌َ فِي‌ قُلُوبِهِم‌ مَرَض‌ٌ مراد ‌از‌ قلب‌ روح‌ مجرد انسانيست‌ و ‌اينکه‌ روح‌ بعين‌ مثل‌ بدن‌ ‌است‌ ‌در‌ اينكه‌ امراض‌ دارد و معالجاتي‌ ميخواهد و اطبايي‌ لازم‌ دارد امراض‌ روح‌ اخلاق‌ رذيله‌ و صفات‌ خبيثه‌ و ملكات‌ قبيحه‌ ‌است‌ ‌که‌ اعظم‌ ‌آنها‌ كفر و عناد ‌است‌ و ‌اينکه‌ امراض‌ بسا بحدي‌ ميرسد ‌که‌ قابل‌ علاج‌ نيست‌ و اطباء روح‌ انبياء و اوصياء و علماء هستند چنانچه‌ گفتند ارسطو عريضه‌ خدمت‌ حضرت‌ عيسي‌ ارسال‌ كرد عنوان‌ ‌آن‌ «‌من‌ طبيب‌ الأبدان‌ ‌الي‌ طبيب‌ الارواح‌» ‌بود‌ ‌اينکه‌ دو طائفه‌ منافقين‌ و كساني‌ ‌که‌ ‌در‌ قلوب‌ ‌آنها‌ مرض‌ ‌بود‌ چون‌ ‌اينکه‌ لشكر انبوه‌ مشركين‌ ‌را‌ مشاهده‌ كردند و ‌اينکه‌ ضعف‌ مسلمين‌ گفتند.

ما وَعَدَنَا اللّه‌ُ وَ رَسُولُه‌ُ إِلّا غُرُوراً ‌اينکه‌ وعده‌هايي‌ ‌که‌ ‌در‌ قرآن‌ ‌است‌ و پيغمبر فرموده‌ ‌که‌ ‌خدا‌ مسلمانان‌ ‌را‌ نصرت‌ ميدهد و فتح‌ و ظفر نصيب‌ ‌آنها‌ ميشود و كفار و مشركين‌ ‌را‌ مخذول‌ و منكوب‌ ميگرداند نبود ‌اينکه‌ وعده‌ها مگر فريب‌ دادن‌ مسلمانان‌ و دروغ‌ محض‌ ‌بود‌ و سرگرم‌ كردن‌ مردم‌.

]

(آیه 12)- منافقان و ضعیف الایمانها در صحنه احزاب گفتیم کوره امتحان جنگ احزاب داغ شد، و همگی در این امتحان بزرگ درگیر شدند.

در اینجا مسلمانان به گروههای مختلفی تقسیم شدند: جمعی مؤمنان راستین بودند، گروهی خواص مؤمنان، جمعی افراد ضعیف الایمان، جمعی منافق، جمعی منافق لجوج و سر سخت، گروهی در فکر خانه و زندگی خویشتن و در فکر فرار بودند، جمعی سعی داشتند دیگران را از جهاد باز دارند و گروهی تلاش می‌کردند رشته اتحاد خود را با منافقین محکم کنند.

در این آیه گفتگوی منافقان و بیماردلان منعکس شده است.

می‌فرماید: «و (نیز) به خاطر بیاورید هنگامی را که منافقان و بیماردلان می‌گفتند: خدا و پیامبرش چیزی جز وعده‌های دروغین به ما نداده‌اند»! (وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً).

در تاریخ جنگ احزاب چنین آمده است که، در اثنای حفر خندق که

ج3، ص595

مسلمانان هر یک مشغول کندن بخشی از خندق بودند روزی به قطعه سنگ سخت و بزرگی بر خورد کردند که هیچ کلنگی در آن اثر نمی‌کرد، خبر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دادند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شخصا وارد خندق شد، و در کنار سنگ قرار گرفت و کلنگی را به دست گرفت و نخستین ضربه محکم را به مغز سنگ فرود آورد، قسمتی از آن متلاشی شد و برقی از آن جستن کرد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تکبیر پیروزی گفت، مسلمانان نیز همگی تکبیر گفتند.

بار دوم ضربه شدید دیگری بر سنگ فرو کوفت قسمت دیگری در هم شکست و برقی از آن جستن نمود پیامبر تکبیر گفت و مسلمانان نیز تکبیر گفتند.

سر انجام پیامبر سومین ضربه را بر سنگ فرود آورد و برق جستن کرد، و باقیمانده سنگ متلاشی شد، حضرت صلّی اللّه علیه و آله باز تکبیر گفت و مسلمانان نیز صدا به تکبیر بلند کردند، سلمان از این ماجرا سؤال کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «در میان برق اول سر زمین حیره و قصرهای پادشاهان ایران را دیدم، و جبرئیل به من بشارت داد که امت من بر آنها پیروز می‌شوند! و در برق دوم قصرهای سرخ‌فام شام و روم نمایان گشت، و جبرئیل به من بشارت داد که امت من بر آنها نیز پیروز خواهند شد! در برق سوم قصرهای صنعا و یمن را دیدم و جبرئیل باز به من خبر داد که امتم بر آنها نیز پیروز خواهند شد، بشارت باد بر شما ای مسلمانان»! منافقان نگاهی به یکدیگر کردند و گفتند: چه سخنان عجیبی؟ و چه حرفهای باطل و بی‌اساسی؟ او از مدینه دارد سر زمین حیره و مدائن کسری را می‌بیند، و خبر فتح آن را به شما می‌دهد، در حالی که هم اکنون شما در چنگال یک مشت عرب گرفتارید (و حالت دفاعی به خود گرفته‌اید) و حتی نمی‌توانید به بیت الحذر بروید (چه خیال باطل و پندار خامی؟!).

آیه فوق نازل شد و گفت که این منافقان و بیمار دلان می‌گویند خدا و پیغمبرش جز فریب و دروغ وعده‌ای به ما نداده است، (آنها از قدرت بی‌پایان پروردگار بی‌خبرند.)

ج3، ص596